Podstawy zdrowego żywienia w prewencji chorób nowotworowych

W 2022 roku w Polsce odnotowano ponad dwieście tysięcy nowych zachorowań na raka i liczba ta każdego roku niepokojąco rośnie. Według WHO w ciągu kolejnych 25 lat nastąpi prawie dwukrotny wzrost zapadalności na choroby nowotworowe. Jak pokazują badania epidemiologiczne, za ponad 80% nowych przypadków nowotworów w krajach wysokorozwiniętych odpowiadają czynniki środowiskowe. Niewłaściwy styl życia (palenie tytoniu, niewłaściwa dieta, nadmierne spożywanie alkoholu, otyłość) prowadzi do występowania mutacji i zmian genetycznych przyczyniających się do rozwoju nowotworu. Szacuje się, że 30% wszystkich typów raka ma bezpośredni związek z nieprawidłową dietą i jest to dokładnie tyle samo, za ile odpowiada palenie tytoniu. Z tego powodu w działaniach prewencyjnych kładzie się coraz większy nacisk na przestrzeganie zasad zdrowego żywienia, które odgrywa korzystną rolę w profilaktyce chorób nowotworowych.

Największe znaczenie na ukształtowanie nawyków żywieniowych ma okres dzieciństwa i dorastania. Polska populacja dzieci oraz młodzieży ma od kilku lat najwyższy wskaźnik nadwagi i otyłości w Europie. Wraz z rozwojem gospodarczym można zaobserwować zwiększającą się systematycznie liczbę osób dorosłych z nadmierną masą ciała. Liczne badania udowodniły, że nadwaga i otyłość zwiększa ryzyko zachorowania na: raka jelita grubego, pęcherzyka żółciowego, wątroby, raka piersi u kobiet po menopauzie, raka jajnika, trzonu macicy, szyjki macicy, gruczołu krokowego, nerki oraz tarczycy. W przypadku raka piersi u otyłych kobiet ta korelacja wynosi aż 58%. World Cancer Research Found International (WRF) oraz American Cancer Institute for Cancer Research (AICR) zalecają utrzymywanie masy ciała w dolnej granicy normy (BMI 21–23 kg/m2).

Do rozwoju otyłości przyczynia się nadmierna podaż energii ogółem, przekraczająca dzienne zapotrzebowanie organizmu. Postęp technologiczny ostatnich lat znacząco zmienił nasz styl życia – zwiększył się dostęp i spożycie przetworzonej żywności przy jednoczesnym spadku codziennej aktywności fizycznej. Nastąpił wzrost konsumpcji produktów o wysokiej gęstości energetycznej zawierającej ogromne ilości łatwo przyswajalnych węglowodanów (cukrów prostych) oraz duże ilości tłuszczów. Dieta w prewencji chorób nowotworowych nie wymaga eliminacji żadnego z makroskładników, ale powinna być odpowiednio zbilansowana. Udział tłuszczu w diecie nie powinien przekraczać 30% a cukrów prostych 10% kaloryczności. W zwyczajowej diecie, ok. 50% spożywanego tłuszczu to tłuszcz niewidoczny, ukryty w produktach i najczęściej niekorzystny dla zdrowia. Dlatego warto prawidłowo wybierać produkty spożywcze, eliminując w pierwszej kolejności te gotowe i przetworzone. Posiłki w diecie powinny być zaplanowane i najlepiej samodzielnie przyrządzone w domu z pojedynczych, prostych składników. Aby dostarczyć wszystkie makro- i mikroskładniki dieta powinna być urozmaicona a nie opierać się na spożyciu wyłącznie niektórych grup lub rodzajów produktów spożywczych np. tylko kanapek. Najistotniejszym elementem jest regularność spożywanych posiłków. W przerwach pomiędzy posiłkami nie powinno się spożywać żadnych przekąsek ani słodzonych napojów, soków. Należy pamiętać o regularnym uprawianiu aktywności fizycznej (60 minut dziennie).

U osób otyłych w diecie najczęściej dominują produkty o wysokim indeksie glikemicznym. Słodycze, słodkie napoje, produkty zawierające cukier dodany, ale także produkty na bazie zbóż rafinowanych powodują wzrost glikemii oraz insulinopodobnego czynnika wzrostu (IGF). Niekontrolowane spożycie cukrów prostych często prowadzi do wystąpienia hiperinsulinizmu, przyczynia się do rozwoju insulinooporności i w konsekwencji cukrzycy typu 2. Współwystępująca otyłość ze zwiększonym wydzielaniem insuliny oraz IGF ma udział w procesach kancerogenezy i wiąże się z zachorowaniem na raka jelita grubego, piersi, jajnika, macicy, jamy ustnej, przełyku, krtani, nerki i tarczycy. Korzystne dla poprawy insulinowrażliwości jest ograniczanie cukrów prostych (słodyczy, deserów, jogurtów owocowych, słodkich napojów, owoców, drobnoziarnistych kasz, białego ryżu, makaronu czy pieczywa) oraz żywności wysoko przetworzonej (fast food, słodyczy, słonych przekąsek, wyrobów garmażeryjnych). Podstawę diety powinny stanowić produkty zbożowe (gruboziarniste kasze, brązowy ryż, pełnoziarnisty makaron oraz pełnoziarniste pieczywo) a każdy posiłek powinien zawierać warzywa najlepiej w postaci surowej. Owoce należy traktować jako dodatek do posiłku i spożywać wyłącznie w towarzystwie białka i tłuszczu, na przykład z jogurtem i orzechami. W każdym posiłku powinno znajdować się źródło pełnowartościowego białka – chude mięso, ryby (chude oraz tłuste), jaja, nabiał o obniżonej zawartości tłuszczu lub nasiona roślin strączkowych (fasola, ciecierzyca, soczewica, soja, groch). Bardzo istotne jest czytanie etykiet, gdyż dużo produktów spożywczych o wytrawnym smaku np. parówki, wędliny, hummus zawiera w swoim składzie np.  glukozę, fruktozę, syrop glukozowo-fruktozowy, kukurydziany, których należy unikać.

Nadmierne spożycie czerwonego mięsa, tłuszczy nasyconych oraz kwasów tłuszczowych trans, przyczynia się do powstawania nowotworów piersi, gruczołu krokowego, jelita grubego. Spożycie już 100 g czerwonego mięsa lub 50 g przetworów mięsnych dziennie zwiększa ryzyko rozwoju raka jelita grubego o 15-20% . Mięso czerwone jest bogate w duże ilości nasyconych kwasów tłuszczowych, a dodatkowo podczas jego termicznej obróbki powstają kancerogenne związki. Powszechnie stosowane substancje konserwujące, takie jak: azotany lub azotyny, wpływają na powstawanie nitrozoamin, a te powodują zmiany w DNA. Przetwory mięsne zawierają duże ilości soli i azotyn, a spożywanie pokarmów słonych i konserwowanych przyczynia się do uszkodzenia błony śluzowej żołądka i może być przyczyną rozwoju nowotworu żołądka.

W profilaktyce chorób nowotworowych warto ograniczyć zarówno spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych pochodzenia zwierzęcego, takich jak: masło, smalec, podroby, tłuste mięso, tłusty nabiał jak i roślinnego (olej kokosowy i palmowy). Najlepiej całkowicie wyeliminować kwasy tłuszczowe trans, występujące w niektórych margarynach, serach topionych, słodyczach i żywności typu fast food, daniach ,,instant”, wyrobach cukierniczych, ciastach i ciasteczkach. Co ważne, warto zwiększyć spożycie nienasyconych kwasów tłuszczowych, w tym kwasów omega-3. Ich ochronna rola została udowodniona na każdym etapie kancerogenezy.  Ich najlepszymi źródłami są: oleje roślinne (olej rzepakowy, olej lniany), orzechy włoskie, nasiona lnu, tłuste ryby (łosoś, pstrąg, tuńczyk, śledź, makrela, halibut, sardynki, szprotki).

Udowodniono, iż dieta bogata w warzywa i owoce w znaczący sposób obniża ryzyko wystąpienia nowotworów. Tak naprawdę trudno jest wskazać jedną znaczącą, protekcyjną substancje, gdyż warzywa i owoce zawierają całe spektrum bioaktywnych związków fitochemicznych np. polifenoli. Są źródłem witamin (np. witaminy C, beta karotenu, folianów) a także składników mineralnych i błonnika pokarmowego.  Według rekomendacji WRF każdego dnia należy spożywać co najmniej 400-600g owoców i warzyw (3-4 porcje warzyw, 2 owoców). Surowe warzywa mogą być zdrową przekąską pomiędzy posiłkami. Spożywane warzywa i owoce powinny być różnorodne i pochodzić z różnych grup. Dieta bogata w warzywa krzyżowe (różne kapusty, brokuł, kalafior, brukselka, rzodkiewka) obniża ryzyko wystąpienia raka płuca, piersi, trzustki, pęcherza moczowego, żołądka, tarczycy, jelita grubego i prostaty. Ponadto, spożycie dużej ilości warzyw dostarcza odpowiednią ilość błonnika, którego niedobór w diecie sprzyja nowotworom głównie przewodu pokarmowego.

Zmiana nawyków żywieniowych mogłaby zapobiec wielu nowym zachorowaniom. Dlatego tak ważne jest stałe uświadamianie społeczeństwa, że to od nas w największej mierze zależy nasze zdrowie i dalsze życie. Najbardziej oczywistym sposobem zapobiegania zachorowaniom i zgonom z powodu chorób nowotworowych jest przeciwdziałanie wystąpieniu choroby.

Autorka: mgr Joanna Mamet – dietetyczka kliniczna, specjalizująca się w dietetyce onkologicznej.

 

Bibliografia:

 

1. Population fact sheets- cancer today. Global Cancer Observatory. gco.irc.frgco.iarc.who.int/media/globocan/factsheets/populations/616-poland-fact-sheet.pdf/ dostęp 04.03.2024.
2. Bray F, Laversanne M, Sung H i wsp., Global cancer statistics 2022: GLOBOCAN estimates of incidence and mortality worldwide for 36 cancers in 185 countries.
3. The world health report 2002: reducing risks, promoting healthy life. WHO, Geneva 2002.
4. Doll R, Peto R. The causes of cancer: quantitative estimates of avoidable risks of cancer in the United States today. J Natl Cancer Inst 1981;66:1191-308.
5. Gonzalez C.A., Riboli E., Diet and cancer prevention: Contributions from the European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition (EPIC) study, Eur. J. Cancer. 2010; 46 (14): 2555–2562.
6. Khan N., Afaq F., Mukhtar H., Lifestyle as risk factor for cancer: Evidence from human studies, Cancer Lett 2010; 293 (2): 133–143.
7. Role of nutrition in preventing cancer Richard Béliveau and Denis Gingras Canadian Family Physician November 2007, 53 (11) 1905-1911.
8. Biela U , Pająk A, Kaczmarczyk-Chałas K i wsp., Częstość występowania nadwagi i otyłości u kobiet i mężczyzn w wieku 20—74 lat. Wyniki program u WOBASZ.
9. Karnafel W. Możejko- Pastewska B. Obesity and the risk of type 2 diabetes mellitus and certain types of cancer. Diabetol Klin 2015: 163–171.
10. Pudło H., Respondek M., Szefczyk-Polowczyk L., Wengel-Woźny K.: The impact of diet on the occurrance of tumor diseases. J Education, Health and Sport 2015; 5(9): 549-558.
11. Goday A, Barneto I, García-Almeida JM, i wsp. Obesity as a risk factor in cancer: A national consensus of the Spanish Society for the Study of Obesity and the Spanish Society of Medical Oncology. Clin Transl Oncol. 2015; 17(10): 763–771.
12. Neuhouser ML, Aragaki AK, Prentice RL i wsp. Overweight, obesity, and postmenopausal invasive breast cancer risk: a secondary analysis of the Women’s Health Initiative randomized clinical trials. JAMA Oncol Published online June 11, 2015.
13. Grygiel- Górniak, Grzymisławki M, J. Przysławki J. Żywienie w chorobach nowotworowych, str. 329-330B. Żywienie człowieka zdrowego i chorego. Grzymisławski M, Gawęcki J, wyd. PWN Warszawa 2012.
14. Ciok J, Dolna A. Indeks glikemiczny a choroby nowotworowe. Współcz Onkol. 2005; 9(4): 183–188.
15. Frasca F, Pandini G, Sciacca L, i wsp. The role of insulin receptors and IGF-I receptors in cancer and other diseases. Arch Physiol Biochem. 2008; 114(1): 23–37.
16. Dyzmann-Sroka A, Jędrzejczak A, Kubiak A, Trojanowski M. Profilaktyka pierwotna przez zdrową dietę. Projekt finansowany ze środków Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych w ramach zadania „Prewencja pierwotna chorób nowotworowych w populacji Wielkopolski w latach 2007-2018” Wielkopolskie centrum Onkologii, Poznań 2008.
17. Tuchowska P, Worach-Kardas H, Marcinkowski J.T. Najczęstsze nowotwory złośliwe w Polsce – główne czynniki ryzyka i możliwości optymalizacji działań profilaktycznych. Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): 166-171.
18. Kałędkiewicz E, Doboszyńska A. Dietoprofilaktyka raka jelita grubego. Onkol. Prak. Klin. 2012; 8, 5: 171–177.
19. Malczyk E, Majkrzak Ż. Żywieniowe czynniki ryzyka rozwoju raka piersi. Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): 67-76.
20. Wiciński M, Ciemna K, Soroko A. i wsp. Leki czy dieta? Wpływ zdrowego żywienia w profilaktyce wybranych jednostek chorobowych. Przegląd badań klinicznych (według EBM). Znaczenie racjonalnego żywienia w edukacji zdrowotnej, red. A. Wolska-Adamczyk A., WSIiZ, Warszawa 2015.
21. Kaczmarek- Borowska B, Synośb K, Zielińska K. Wstępne doniesienia na temat wpływu żywienia na rodzaj chorób nowotworowych. Problemy Nauk Stosowanych, 2018, Tom 8, s. 163 – 176.
22. Naliwajko S.K, Borawska M.H. Żywność o działaniu przeciwnowotworowym. Nowotwory i ich profilaktyka. Dariusz Szajda S, Kuroczycki-Saniutycz S, Wojtukiewicz M.Z, Waszkiewicz N. Wyższa Szkoła Zawodowa Ochrony Zdrowia Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Łomży.
23. Bienkiewicz M, Bator E, Bronkowska M. Błonnik pokarmowy i jego znaczenie w profilaktyce zdrowotnej. Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): 57-63
24. Szwejda-Grzybowska J. Antykancerogenne składniki warzyw kapustnych i ich znaczenie w profilaktyce chorób nowotworowych. Bromat.Chem.Toksykol. – XLIV, 2011, 4, str. 1039–1046.