Żywienie po rozpoznaniu choroby nowotworowej

W XXI wieku choroba nowotworowa jest drugą wiodącą przyczyną zgonów w krajach rozwiniętych. Eksperci z międzynarodowej agencji badań nad rakiem (IARC, ang. International Agency Reaserch Cancer) przewidują globalny wzrost zachorowalności związany przede wszystkim z rozwojem społecznym i gospodarczym. Mimo dostępności coraz nowocześniejszych terapii onkologicznych, nie należy zapominać, że żywienie jest istotnym elementem wspomagającym proces leczenia.

Żywienie pacjenta z rozpoznaniem choroby nowotworowej powinno zapewnić utrzymanie optymalnej masy ciała, zapobiec niedoborom składników odżywczych, zwiększyć tolerancję na stosowaną terapię co może poprawić wyniki leczenia onkologicznego oraz zmniejszyć jej skutki uboczne. Ponadto, należy wdrożyć postępowanie żywieniowe, które może zwiększyć odporność oraz poprawić jakość życia pacjenta.

Pacjenci onkologiczni są szczególnie narażeni na rozwój niedożywienia, które stwierdza się u około 60-80% z nich. Niemal 90% pacjentów umiera w schyłkowej fazie choroby z objawami wyniszczenia. Postępująca i niezamierzona utrata masy ciała, może pojawić się wcześnie, jednakże często można ją również zaobserwować na każdym etapie przebiegu choroby. Już dawno udowodniono, że zły stan odżywienia organizmu ma negatywny wpływ na wyniki terapii choroby podstawowej zarówno podczas leczenia miejscowego i systemowego. Na dodatek progresja niedożywienia jest niezależnym czynnikiem predykcyjnym krótszego przeżycia.

Żywienie pacjenta w trakcie terapii onkologicznej wymaga bardzo zindywidualizowanego podejścia i nie można zastosować jednego uniwersalnego modelu żywienia. Pacjenci z diagnozą onkologiczną są bardzo różnorodną grupą chorych i na ich sposób żywienia wpływają wielorakie czynniki. Dodatkowo na każdym etapie leczenia często pacjent wymaga ciągłych modyfikacji żywienia dostosowanych do aktualnych potrzeb. Za jedyny wspólny mianownik w planie żywieniowym możemy uznać zwiększenie podaży białka, choć i tutaj zdarzają się wyjątki, jak w przypadku pacjentów z przewlekłą chorobą nerek. Ilość białka w diecie pacjentów onkologicznych powinna wynosić 1,2 -2g/kg.m.c. i jest uzależniona głównie od czynników związanych z chorobą, takich jak stan odżywienia, typ nowotworu, umiejscowienie czy stopień zaawansowania choroby. Przy planowaniu podaży należy także wziąć pod uwagę zastosowane leczenie, występowanie skutków ubocznych terapii oraz współwystępowanie innych jednostek chorobowych. Nie tylko ilość białka jest istotna, ale także jego rodzaj i wartość biologiczna. Wysokiej jakości białko zapobiega nadmiernym startom azotu i redukcji masy mięśniowej. Głównym źródłem powinny być chude mięsa, ryby, jaja, przetwory mleczne.

Wbrew powszechnemu przekonaniu nie zawsze modyfikacji powinna ulec sama wartość energetyczna diety. W przypadku ryzyka rozwoju niedożywienia kaloryczność diety powinna wzrosnąć od 30 do nawet 100%. Najczęściej sytuacja ta dotyczy pacjentów z nowotworami trzustki, żołądka, przełyku, narządów głowy i szyi oraz płuc. Rzadko problem niedożywienia występuje u pacjentów z rakiem piersi i prostaty, gdzie dieta w trakcie leczenia powinna być normokaloryczna. Modyfikacja diety często już od momentu diagnozy zależy od umiejscowienia guza i występujących w związku z tym objawów. W przypadku pacjentów z nowotworami głowy i szyi dieta często musi być rozdrobniona, półpłynna a nawet płynna oraz fortyfikowana. Ci pacjenci często doświadczają problemów związanych z żywieniem doustnym (bólu, dysfagii) co wpływa na znaczne ograniczenie podaży posiłków i wzrost ryzyka rozwoju niedożywienia. Dzieje się to zazwyczaj na wszystkich etapach choroby i leczenia, począwszy przed postawieniem diagnozy, w trakcie radioterapii okolic głowy i szyi oraz po resekcji guza.

Z kolei pacjenci z rakiem żołądka borykają się z licznymi objawami dyspeptycznymi. Objawy z górnego odcinka przewodu pokarmowego oraz wczesne uczucie sytości wpływają na ograniczenie spożycia pokarmów przez pacjentów i duży spadek masy ciała. Chcąc przeciwdziałać tym objawom należy wprowadzić dietę lekkostrawną, z częstymi posiłkami o małej objętości oraz dużej gęstości energetycznej, zwiększyć podaż białka oraz wprowadzić żywność specjalnego przeznaczenia medycznego (FSMP). Po gastrektomii zaleca się szybkie rozpoczęcie żywienia drogą przewodu pokarmowego. Najczęściej po kilkudniowym żywieniu dojelitowym w początkowym okresie pobytu w szpitalu należy wprowadzać doustnie dietę płynną i w miarę możliwości szybko dążyć do diety o stałej konsystencji, rozpoczynając stopniowo podaż od małych ilości półpłynnych i miękkich pokarmów. U pacjentów po gastrektomii często pojawia się wiele problemów żywieniowych, m.in. dumping syndrome, którego zapobieganie obejmuje powolne spożywanie minimum 6 małych posiłków, ograniczenie spożycia płynów po posiłkach oraz unikanie pokarmów bogatych w cukry proste. Dieta pacjenta onkologicznego często ulega zmianom związanym z zastosowanym leczeniem i jego skutkami ubocznymi.

W trakcie chemioterapii w przypadku wystąpienia objawów z przewodu pokarmowego zaleca się dietę lekkostrawną i w zależności od konkretnego objawu przekształca się ją i dopasowuje indywidualnie do pacjenta. Przykładowo w przypadku biegunki dietę opiera się na produktach i płynach o działaniu zapierającym, które z kolei w przypadku zaparć eliminuje się, a dietę wzbogaca się w błonnik rozpuszczalny. Radioterapia jamy brzusznej może powodować biegunkę, która wymaga wykluczenia produktów zawierających laktozę. Jednak rzadko jesteśmy w stanie bardzo dokładnie określić z jakimi problemami żywieniowymi będzie się zmagał konkretny pacjent w trakcie leczenia. Doskonałym przykładem mogą być pacjenci z rakiem trzustki po pankreatoduodenektomii. U jednej grupy po zabiegu nie ma żadnych następstw resekcji, a w drugiej rozwija się zewnątrzwydzielnicza niewydolność trzustki czy zaburzenia metabolizmu glukozy. Tacy pacjenci wymagają dobrze skomponowanej diety oraz suplementacji enzymów trzustkowych, a przy rozwiniętej cukrzycy typu III insulinoterapii.

Nie ma jednej reguły postępowania żywieniowego u każdego pacjenta, dlatego chory po usłyszeniu diagnozy powinien skonsultować się z wykwalifikowanym dietetykiem. Niektóre sytuacje kliniczne wymagają dużych modyfikacji żywienia pacjenta a inne zaledwie drobnych zmian, które wprowadzone już na początku procesu leczenia wpłyną pozytywnie na cały jego przebieg.

Autorka: mgr Joanna Mamet – dietetyczka kliniczna, specjalizująca się w dietetyce onkologicznej.

 

Bibliografia:

1. World Health Statistics 2023 www.who.int/data/stories/world-health-statistics-2023-a-visual-summary/dostęp 22.05.2024
2. Bray F, Laversanne M, Sung H. i wsp.  Global cancer statistics 2022: GLOBOCAN estimates of incidence and mortality worldwide for 36 cancers in 185 countries. CA Cancer J Clin. 2024 May-Jun;74(3):229-263.
3. Kapała A. Dieta w chorobie nowotworowej. Buchmann, Warszawa 2016
4. Zmarzły A, Dzierżanowski T, Filipczak-Bryniarska i wsp. Leczenie żywieniowe u dorosłych pacjentów z nowotworem objętych opieką paliatywną- rekomendacje Polskiego Towarzystwa Żywienia Klinicznego, Polskiego Towarzystwa Medycyny Rodzinnej, Polskiego Towarzystwa Pielęgniarstwa Opieki Paliatywnej we współpracy z Polskim Towarzystwem Onkologii klinicznej i Polskim Towarzystwem Gastroenterologicznym. Medycyna Paliatywna 2018; 10(3): 95-114
5. Arends J, Bachmann P, Baracos V i wsp.  ESPEN guidelines on nutrition in cancer patients. Clin Nutr 2017; 36: 11-48
6. Kłęk S. Leczenie żywieniowe w onkologii. Onkol. Prak. Klin. 2011; 7, 5: 269-273
7. Martin L, Senesse P, Gioulbasanis I wsp.  Diagnostiv criteria for the classification of cancer-associated weight loss. J Clin Oncol 2015; 33: 90-99
8. Brzegowy M, Maciejewska- Cebulak M, Turek K. Nie daj się rakowi, Zdrowie Zdrowie, Kraków 2018
9. Muscaritoli M, Arends J, Bachmann P i wsp. ESPEN practical guideline: Clinical Nutrition in cancer.   Clin Nutr. 2021 May;40(5):2898-2913
10. Jeziorski A. Terapia żywieniowa u chorych operowanych z powodu nowotworów złośliwych. Biblioteka chirurga onkologa . Tom 15, Via Medica, Gdańsk 2019
11. Olesiński T. Patofizjologiczne następstwa całkowitego wycięcia żołądka. Gastroenterologia Kliniczna 2015, tom 7, nr 3, 90–95
12. Rogalska A. Dieta kontra rak. PZWL, Warszawa 2019
13. Szawłowski A.W., Gromadzka-Ostrowska J. Dietetyka w chorobach nowotworowych, PZWL,    Warszawa 2022
14. Kłęk S. Leczenie żywieniowe w onkologii. Współczesne podejście. PZWL, 2020